صنایع دستی ایلام

عمدتا صنایع دستی که در ایران رواج دارد شامل : بافت انواع قالی و قالیچه ، جاجیم ، گلیم ، نمد ، بافت انواع پارچه های دستی نخی ، طلاکوب ابریشمی ، سفالگری ، ساخت انواع ظروف ، شیشه سازی ، منبت کاری ، قلمکاری ، و سایر هنرهای تزئینی می باشد که از زمان قدیم در ایران متداول بوده است . ساکنان ایلام نیز از قدیم الایام با صنایع دستی آشنا بوده اند و مهمترین صنایع دستی استان ایلام شامل : سیاه چادر ، جاجیم ، گلیم ، نمد ، قالی ، گیوه ، وسائل چوبی و ……. است .

گلیم ساده:

واژه ی گلیم بطور ساده یک فرش با بافت صاف و یا یک نوع قالی بدون کرک یا خواب گره خورده است . مواد اولیه بافت گلیم را الیاف تشکیل می دهد که در زمان های گذشته تمام امور ریسندگی و رنگرزی آن توسط خود روستائیان صورت می گرفت

در ابتدا بافت گلیم بصورت ساده و بدون هیچگونه نقش و طرح منظم بوده است

گلیم نقش برجسته :

گلیم نقش برجسته ، تلفیقی از گلیم ساده و گره قالی بر متن آن است که به عنوان مهمترین و اصیل ترین صنعت دستی استان ایلام شمرده می شود . در این نوع خاص از گلیم ، زمینه بافت گلیم ( صوفی بافی ) و نقوش آن برجسته تر از زمینه است . نخستین مرحله بافت گلیم نقش برجسته چله کشی و استقرار تارها بر روی دار است که تعداد تارها بر اساس تعداد خانه های نقشه مورد نظر تعیین می شود .

– قالی بافی :

ذوق و خلاقیت هنری هر جامعه ای از سنن زندگی و سوابق تاریخی و محیط زیست آحاد آن قوم ریشه و الهام می گیرد و غالبا این ذوق و استعداد در یک و یا چند رشته خاص بگونه ای متبلور می شود که رقابت جوامع دیگر با آن ملتها و اقوام در آن رشته ها بدلایل متعدد تا حدودی دشوار و شاید عبث می گردد.

از جمله هنرهائی که در این سرزمین درمرور زمان به ذروه کمال و استادی رسیده و ذوق هنرمند ایرانی در پهنه آن فرصت تجلی وافر یافته هنر قالی بافی است. و دلیل این شکوفائی و اولیه مناسب برای تولید فرش از قبیل پشمهای مرغوب و انواع گیاهان رنگدار دانست .

مواد اولیه بکار رفته در این گونه زیر انداز عمدتا ابریشم بوده که در بیشتر موارد به صورت تمام ابریشم با پشم در بافت فرش استفاده می شود . امروزه بخش عمده ای از زیر اندازهای سنتی را فرشهای گل ابریشم با رج شماره بالای ۴۰ و در اندازه های ذرع و نیم ( ۱۰۰*۱۵۰ ) و قالیچه ( ۱۴۰*۲۲۰)  شامل می شوند.

جاجیم بافی :

جاجیم یکی از قدیمی ترین پارچه های دستباف ایران است و در حقیقت دست بافته ای شبیه گلیم به صورت راه راه و رنگین است که از نخ های پشمی یا پنبه ای و ابریشم و بعضا کرک بافته می شود. مهم ترین ماده اولیه مصرفی در تولید جاجیم نخ پشمی الوان می باشد. به طور کلی باید گفت از نخ پشمی در تار و پود جاجیم استفاده می گردد و تنها نخ پنبه ای در پود نازک آن کاربرد دارد. ضمن آن که برای تولید نخ جاجیم های ابریشمی نیز از نخ ابریشمی در تار و پود نخ پنبه ای در پود نازک استفاده می شود. نخ های پشمی یا ابریشمی الوان، همراه با طرح های اصیل و سنتی رایج در مناطق تولید ویژگی خاصی به جاجیم می بخشد و عمده ترین تفاوت جاجیم های تولیدی مناطق مختلف، طرح های آن است که در هر منطقه، ویژگی ها و خصوصیات خود را داراست. جاجیم معمولا به صورت نواری به عرض ۲۰ تا ۳۵ سانتی متر بافته شده و بر اساس کاربردهایی که دارد در قطعات مورد نظر بریده می شود و مورد استفاده قرار می گیرد.

احرامی بافی

زندگی عشیره ای و سنتی مبتنی بر اقتصاد شبانی و استفاده از مواد اولیه نظیر پشم حاصله از دامپروری موجبات رشد و رونق دستبافته های سنتی از جمله احرامی بافی را فراهم آورده که البته احرامی بافی که تولیدات آن در قطع سجاده بوده و معمولا برای ادای فریضه نماز کاربد دارد از تکنیک آن در تهیه سایر محصولات مثل کیف زنانه نیز استفاده می شود

بافت سیاه چادر  :

سیاه چادر که در اصطلاح محلی به آن ( دوار ) گفته می شود معمولا توسط زنان عشـــایر استان و با استفاده از موی بز بافته می شود . از جمله ویژگی های سیاه چادر می توان به خواص فیزیولوژی موی بز اشاره کرد که بر خلاف بقیه مواد در گرما منقبض و در سرما منبسط می شود و این به کاربرد ممتاز آن در سیاه چادر کمک کرده تا در تابستان منافذ سیاه چادر باز شده و هوای داخل سیاه چادر خنک شود و در زمستان منافذ سیاه چادر بسته شده تا از ورود سرما و باران جلوگیری شود .

– پای پوش سنتی ( گیوه بافی ) :

گیوه پای پوش کسانی است که مظاهر اجتماعی به شکل بخشی از پیشینه سنتی و قومی آنها درآمده است و عضوی از پوشش محلی می باشد . ابزار ساخت گیوه بسیار ابندایی و ساده است . قسمت های تحتانی آن معمولا لاستیک پیش ساخته می باشد  که در قطعات و اندازه های مختلف موجود است . بافت گیوه به وسیله یک درفش که اغلب جنس آن فولاد میباشد .قسمت های اولیه آن یعنی مرحله مو نهادن یا کرسی نشاندن است . مرحله بعد دورچین است که توسط یک قطعه چوب باریک و ظریف به اندازه شماره تقریبی گیوه انجام می شود .

نمد مالی  :

در استان ایلام نمد مالی یکی از فعالیتهای فصلی است که اغلب در تابستان و در اواخر بهار تولید می شود . بیشتر عشایر کوچ رو هستند و به دلیل تامین مواد اولیه مورد نیاز ( پشم ) برای نمد مالی در داخل منطقه این حرفه هم رایج است و فرآیند تولید آن شامل در هم تنیدن الیاف طی مراحل  حلاجی کردن پشم ، لوله کردن و کوبیدن آن است که در نهایت منجر به تولید نمد زیر انداز ، کلاه نمدی و پالتو نمدی ( کپنک ) خواهد شد .

معرق نمد :

نقش‌ها در این روش برجسته نبوده و هم سطح خود نمد نیست. به خاطر خاصیت همین طرح معرق نمد طرح داخل کار قرار می‌گیرد که هم زیباتر بوده و هم دوام بیشتری پیدا می‌کند. مزیت دیگر آن نسبت به نمد مالی به شیوه سنتی آن است که طرح‌ها کج و نامنظم نیست و از آنجائیکه در شیوه قدیمی‌تر ذهنی و بیشتر نقش‌های ساده نامنظم است طرح از کیفیت و موقعیتی مناسب برخوردار نیست اما در این شیوه جایگزینی طرح‌ها به صورت اصولی و با نظم خاصی است

حصیر بافی   :

حصیربافی یا بافت بوریا یکی از قدیمیترین صنایع دستی و شاید کهن ترین آنهاست . ابزار مورد استفاده در حصیربافی بسیار محدود بوده و از تعدادی ابزار ساده  و ابتدایی نظیر داس ، انواع کارد سوهان ، درفش ، قیشی سوزن و …… تجاور نمی کند .

– معرق چوب   :

شیوه کار معرق سازان به این ترتیب است که ابتدا طرح مورد نظرشان را که از خطوط اسلیمی  و ختایی یا دیگر نگاره های ایرانی و حتی طرحها و نقوش گوناگون است و بعد با دقت به وسیله اره مویی به بریدن کلیه خطوط طرح و هنگامی که زمینه کار به صورت تابلو یا سطحی ( که جای نقوش در آن خالی است ) درامد تخته سه لایه را از آن جدا ساخته و مجددا از چوبهایی که هر یک دارای رنگ ویژه ای است بریده و در جای خود قرار می دهد و با چسب به متن می چسباند .

منبت چوب  :

یکی از ظرایف دستی ایران که مثل دیگر انواع صنایع دستی سرشار از شگفتیهای هنری است و دست اندرکاران از مواد اولیه و فراوان محصولات گرانبها و هنری بسیار جالب به وجود می آورند منبت کاری است .

منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب بر اساس نقشه ای دقیق موجودیت می یابد .مهمترین وسیله این هنر صفت مغار است که شامل انواع بزرگ و کوچک و بصورت ابزار نوک تیز است .

پیکرتراشی   :

پیدایش و آغاز هنر پیکر تراشی که رشته یی از آموزش هنری است دنباله ی صنعت و هنر کوزه گری و سفال سازی می باشد که آریاهای ایرانی از زمان بسیار دور با آن آشنایی داشته اند تنوع هنر و پیشرفت آن در این دوره محصول و نتیجه ی سیستم آموزشی پیشرفته یی است که احتیاج و نیاز به آموزش مداوم و مستمر در طول زمان داشته وتا عصر حاضر ادامه پیدا کرده است. پیکرتراشی عبارت است از ساخت احجام با استفاده از مواد اولیه طبیعی مثل چوب و سنگ که در استان ایلام هنرمندان این رشته بیشتر به ساخت احجام چوبی می پردازند

خراطی    :

خراطی چوب یکی از صنایع دستی سنتی ایران است که از زمانهای قدیم در این مرزوبوم رواج داشته و به طور معمول در مناطقی از کشور که چوب در آنجا بیشتر یافت میشود رایج است زیرا ماده اولیه ی عمده ی آن چوب می باشد چوب های مورد استفاده در خراطی شامل گردو، نارون، توسکا، زبان گنجشک ، بید، چنارو …….می باشد هنر خراطی از تراش و شکل بخشیدن به چوب در اثر حرکت دورانی دستگاه خراطی حاصل می‌شود. سابق بر این دستگاه خراطی مشتمل برچند ابزار دستی بود که از چوب ساخته و پرداخته می‌شد در حال حاضر این دستگاه علاوه بر تغییر شکل ظاهریش ازدو بازوی فلزی تشکیل شده‌است که با قرار گرفتن ومحکم شدن حجم چوبی میان آنها، وبا چرخش چوب حول یک محور کار و با استفاده از میله‌های فلزی (مغار))هر کدام درایجاد فرو رفتگی یا خراشیدگی خاصی استفاده می‌شوند(بر حجم چوبی، شکل مورد نظر را ایجاد می‌نمایند.

ابزار کار صنعتگران:

شامل سوهان – چاقو – تیشه – مته ی دستی – چکش – گیره – سندان –اره – انبردست – چرخ سمباده  و … است .

سفالگری    :

سُفالگری ساختن ظروف با گل است و به ظرف ساخته شده از این طریق سفال می‌گویند. از مشهورترین سفالینه‌ها می‌توان به کوزه و پیاله سفالین اشاره کرد. قبل از رواج شیشه سفالینه‌ها رایج‌ترین مظروفات بشر بودند. مرغوب‌ترین خاک در صنعت سفالگری خاک رس می‌باشد که بدلیل وجود مقادیر بالای آهن در آن، به رنگ سرخ است. سفالگری از نخستین صنایع بشر می‌باشد.خاستگاه آن را گر چه به درستی آشکار نیست

فرآیند آموزش به دو روش کار با دست و چرخ سفالگری است که ماده اولیه در هر دو روش گل رس است و با استفاده از این تکنیک محصولات بسیار جالبی برای کاربرهای مختلف تزئینی و کاربردی تولید می شود .

نقاشی روی سفال   :

محصولات سفالی پس از تولید در کوره پخته می شوند که برای تزئین روی آنان از لعاب استفاده می شود . ( glaze  ) پخته نشده .ترکیب خشکی از مواد غیر آلی پودر شده است . که پس از حرارت دادن ، ذوب شده و به شکل مایع غلیظ و چسبناکی درمیآید که بر اثر سرد شدن مایع مزبور شیشه ای و شفـــاف می شود . نقاشـــی روی سفال به دو صورت رو و زیر لعابی انجام می شود که در نهایت پس از پخته شدن در کوره بر روی محصولات سفال ثتبیت می شوند .

– طراحی سنتی :

طراحی سنتی یکی از رشته های پایه ای صنایع دستی است که در آن طراح سنتی بایستی علاوه بر شناخت نقوش سنتی ایرانی اسلامی از عهده طراحی و ترسیم نقوش ختایی ، اسلیمی ، نقوش هندسی ساده ، نقوش جانوری انتزاعی و اجزای گیاهی و جانوری موجود در نقش گل و مرغ برآید و در مجموع بایستی گفت که طراحی سنتی در تمام صنایع دستی کاربرد و جوهره همه هنرهای صناعی است

• سرمه دوزی

یکی از هنرهای زیبا و فاخر ایران زمین است که در گذشته از مواد اولیه گرانبها استفاده می شد ولی در حال حاضر با استفاده از الیاف بدل طلا و نقره تهیه می شود و بر روی مواردی نظیر رومیزی ، روتختی ،سجاده نماز ، جلد قرآن و سایر تابلوهای تزئینی سرمه دوزی انجام می شود .

سوزن دوزی

در سوزن‌دوزی روی سطح پارچه‌های ساده طرح‌هایی را با نخهای رنگی ترسیم می‌کنند. این کار با کمک سوزن و قلاب انجام می‌شود و بخیه‌های ظریفی روی پارچه می‌دوزند.

در روش‌های اجرای سوزن‌دوزی تنوع زیادی وجود دارد. معمولاً برای سوزن‌دوزی از کارگاه گلدوزی (قابی به شکل مستطیل یا دایره برای صاف نگه داشتن پارچه) استفاده می‌شود. روی پارچه‌های کتان، زربافت، ابریشمی، پشمی و پنبه‌ای روش‌های مختلف سوزن‌دوزی اجرا می‌شود و در آن از نخ‌های ابریشمی، پشمی، الیاف مصنوعی، نخ گلابتون، نخ نقده، نخ ملیله و نخ سرمه استفاده می‌شود.